Fenilketonüri Hastalığı Nedir?

Fenilketonüri Hastalığı Nedir? başlıklı makalemizde, bu soruya cevap arayacağız. Fenilketonüri hastalığını ana hatlarıyla tarif edecek olursak:

• Fenilketonüri otozomal resesif olarak geçen genetik bir hastalıktır.
• Yani hastalığın oluşabilmesi için hem annenin hem de babanın bu hastalık açısından taşıyıcı olması gerekmektedir.
• Ülkemizde akraba evliliği oranlarının yüksek olması nedeniyle Avrupa ülkelerinden ve Amerika'dan daha yüksek oranda görülmektedir. ülkemizde görülme sıklığı 3.000 - 4.000 yenidoğanda bir oranında iken,  avrupa&amerikada ise 10-30 binde birdir.
• Ülkemizde akraba evliliğinden dolayı her 100 kişiden 4’ü bu hastalık açısından taşıyıcı durumunda olup  her yıl yaklaşık 300-400 fenilketonüri bebek doğmaktadır. 

Hastalık fenilalalin metabolizmasındaki bozukluk nedeniyle oluşmaktadır. Fenilalanin vücudumuz için gerekli ve besinlerle alınması gereken bir aminoasitir. Bu aminoasitin vücudumuzda fenilalalin hidroksilaz enzimi ile tirozine çevrilmesi ve gerekli işlevlerini bu şekilde yapması gerekirken, bu çevrimde bir hata olması sonucu proteinli gıdalarda bulunan fenilalanin denen aminoasit karaciğerde parçalanamaz ve kanda düzeyi artar. Artan fenilalanin ve metabolitleri kanda, dokularda ve beyinde birikip  fenilketonüri hastalığı meydana gelir. Beyinde birikmesi nedeniyle beyni harap eder ve beyinde hasar oluşturarak zihinsel özre neden olur. Karaciğerde fenilalanin hidroksilaz enzim aktivitesi ya yoktur yada çok azalmıştır.

• Hastalıklı bebekler doğumda sağlıklı olup ilk birkaç ay içerisinde fenilketonüri hastalığı olan bebekleri sağlıklı bebeklerden ayıran özellikler farkedilemez. Kanda fenilalalin düzeyinin yükselmesi ile fenilalanin kan beyin bariyerini geçerek nörolojik hasara neden olur.
• Primer olarak beyni etkileyen bir hastalık olup zeka geriliği gelişir(IQ 30). Yani önlenebilir zekâ geriliklerinin en sık karşılaşılan sebeplerindendir.
• Bu bebekler erken dönemde teşhis edilip tedavi başlanmazsa (ilk4-6 ay) geri dönüşümsüz beyin hasarı, zeka geriliği, gelişme geriliği, nöbetler, istemsiz kasılmalar, yürüme bozuklukları, hiperaktivite, otistik davranış bozuklukları, içe kapanıklık görülür.
• Gelişmede gerilik: Yaşıtlarına nazaran başını tutma, oturma, emekleme, yürüme konuşma gibi motor becerileri geri kalır.
• Beyin tam gelişmediğinden mikrosefalik olur.
• İdrar-ter ve nefesleri kötü, küf gibi kokar, fare idrarı kokusuna benzetilir.
• Saç, deri ve gözlerde pigmentasyon azalması nedeniyle sarışın, ince saçlı ve mavi gözlü olur.
• Egzematöz cilt lezyonları sık görülür. 

• Akranlarına göre büyümeleri geridir.
• Beynin yetersiz gelişimi nedeniyle kafaları küçüktür.
• Pigmentasyon bozukluğu nedeniyle ebeveynlerin göre bariz şekilde açık tenli olup sarışın ve mavi gözlü olurlar.

• Yenidoğan tarama testlerinde topuklarından alınan iki damla kan ile konulabilir. Prof.Dr.RobertGuthrie, 1960’lı yıllarda Guthrie Testi’ni geliştirmiştir. Bu test, yeni doğan bebeklerde yapılmaya başlanmıştır.
• Ülkemizde1986 yılında bebeklerin topuğundan kan alınarak tarama testleri başlatılmıştır. Ülkemizde PKU, 2006 yılından itibaren tarama testlerine dahil edilmiştir. 

• Guthrie kartı denilen özel kağıtlara, hastaneden taburcu olmadan önce bebeğin topuklarından birkaç damla kan alınır.
• Guthrie testi kolay ve ucuz bir testtir. Her yeni doğan bebekte 24-48 saat içinde alınır.
• Guthrie testinin yanlış negatif sonuç vermemesi için kan örneğinin bebeğin yeterli protein alımını takiben, doğumdan sonraki ilk 24 saatten sonra alınması gerekmektedir. İlk 24 saatinden önce taburculuğu yapılacak bebeklerde ise ilk kan örneğinden sonra, ilk hafta içinde tekrar kan örneği alınmalıdır.
• Yenidoğan taraması pozitif gelen bebeklerin kan fenilalanin düzeyine bakılır. Normal değer 120-360 mikromol/l'dir. 360 mikromol/l(6 mg/dl) üzerinde ise PKU var, 600 mikromol/l(10 mg/dl) ise klasik PKU var demektir.
• Tarama testi negatif olmasına rağmen yenidoğan bebeklerin ailelerinde hastalık öyküsü gibi şüpheli bir durum varsa, doğumdan sonra 2 ve 4'üncü haftalarda bebeğin kan değerlerindeki fenilalanin düzeyleri ölçülür ve tekrardan değerlendirilir. 

Fenilketonüri hastalığına yönelik tedavi vardır. Ancak hastalığı tamamen ortadan kaldıran bir tedavi yoktur. Bu hastalığın ciddi belirti, bulgu, kötü etki ve komplikasyonlarının gelişmesi önlenebilir. Burada bilinmesi gereken kritik noktalar şunlardır:

• Erken dönemde teşhis edilip yaşamın ilk günlerinden itibaren fenilalanin kısıtlı diyetin en kısa zamanda başlanmasıdır.
• İlk 10-20 günde tanı konup diyet tedavisi başlanan hastaların çoğu normal zekaya sahiptir.
• Nörolojik ve fiziksel bozulmayı önlemek için hayat boyu tedavi gereklidir.
• Plazma fenilalanin düzeyi 120-360 mikromol/l(2-6 mg/dl) arasında tutulur.
• İlaç olarak verilen Sapropterin (Kuvan) kullanımı, ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından onaylanmıştır. Sapropterin, fenilalanin düzeyinin düşürülmesine yardımcı olur. Bu nedenle ilaç, özel bir PKU diyeti ile birlikte kullanılmalıdır.
• PKU hastaları için gen tedavisi henüz klinik çalışma aşamasındadır. Hayvanlar üzerinde başarılı sonuçlar alınmıştır. Ancak insanlar üzerinde yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır.

Protein, dolayısıyla fenilalaninden kısıtlı diyet uygulanır. Bunlar:

• Süt ve süt ürünlerinden yapılan gıdalar(ayran,yoğurt,yoğurt çorbası,peynir,kaşar vb.)
• Kırmızı et ve et ürünleri(kırmızı et, salam, sosis, sucuk, pastırma, kavurma)
• Beyaz et ve ürünleri(tavuk, hindi, balık, kabuklu deniz ürünleri, midye vb.)
• Hayvanın iç organları, sakatat(beyin, karaciğer, böbrek dalak vb.)
• Yumurta
• Kuru yemiş (fındık, fıstık, leblebi, çekirdek çeşitleri, badem, ceviz)
• Kuru baklagil(kuru fasülye, nohut, mercimek, iç bakla, soya fasülyesi, kuru barbunya)
• Normal ekmek(buğday, çavdar, yulaf, mısır ekmekleri) ve bunların ürünleri(kraker, bisküvi, kek, kurabiye, pasta ve yasaklarla yapılmış bütün besinler)
• Aspartam ve fenilalanin içeren bütün içecek, sakız, yiyecekler.
• Fenilalaninden kısıtlı diyette sıvı yağlar ve saf karbonhidratlar önemli enerji kaynaklarıdır. Bu amaçla çocuklara yaşlarına göre şeker, bal, pekmez nişasta, limonata, ıhlamur, çay verilebilir.  

Geçmiş yıllarda fenilketonüri hastalarda  anne sütü kesilmesi çocuklara tedavide uygulanan düşük fenilalaninli beslenmede etkili bir yol olduğuna inanılıyordu. Ancak 1980’li yılların başında yapılan çalışmalarla anne sütünün fenilalanini düşük konsantrasyonlarda içerdiği tespit edilmiştir. Bununla birlikte, anne sütü ve fenilalanin içermeyen mama ve tıbbi ürünler ile fenilketonürili bebeğin beslenmesi sağlanmaya başlanmıştır. Ancak bu süreçte kan fenilalanin düzeyleri yakından izlenmelidir.

 

Ülkemizde fenilketonüri teşhisi konmuş 41 bebekte yapılan bir çalışmada, emzirilen PKU’lu bebeklerin emzirilmeyen PKU’lu bebeklere göre 120 µmol / L daha düşük kan fenilalanin konsantrasyonlarına sahip olduğu gösterilmiştir. Ayrıca bu çalışmada; emzirilen PKU’lu bebeklerde ilk yıldaki ortalama kilo alımı, emzirilmeyen PKU’lu bebeklere göre anlamlı olarak daha yüksek bulunmuştur. Yani anne sütü ile beslenme, PKU’lu çocuklarda hem kilo alımı hem de kan fenilalanin konsantrasyonları, hem zihinsel gelişim  açısından olumlu bulunmuştur. Amerika ve kanada'da da yapılan benzer çalışmalarda benzer sonuçlar elde edilmiştir.

Fenilketonürili bir bayan hayatı boyunca düzenli bir tedavi görmüş ve hamilelik döneminde de bu tedavi devam etmiş ise dünyaya sağlıklı bir birey getirebilir. Bu noktada yeni doğan bebek sadece taşıyıcı olacaktır. Ancak gebelikte diyetine riayet etmez ise anne karnındaki bebekte fenilketonüri hastalarında olan zihinsel,fiziksel ve gelişimsel bozukluklar meydana gelebilir.

• Feniketonüri Kalıtsal bir hastalık olduğu için önlenmesi mümkün değildir. Fakat diyet tedavisi uyumu ile nöroloşik, fiziksel ve gelişimsel bozuklukların meydana gelmesi önlenerek sağlıklı bir yaşam sürdürülebilir.
• Tedavisi ömür boyu olduğu için çocuğu ve ebeveynin bunaltabilir.
• Bu dırumla başedebilmek için sırasıyla önce hastalığı kabullenmeli, ardından çocuğun gittiği okul ve muhatap olduğu çevredeki öğretmenleri bilgilendirilmeli, çocuğun diyetten dolayı alamadığı gıdalardan alamadığı zevki alması için çeşitli eğlenceli hobi alanlarına yeteneğine göre yönlendirilmelidir. (Yüzme, spor, müzik, sanat kursları, kamp vb.)